معماری کاروانسراها

       

از بررسی کارواسراهای سراسر ایران چنین بر می آید که اساس معماری   

کاروانسراهای ایران ، مانند سایر بناها ، تابع شیوه ، سنت و سبک رایج زمان بوده است . با این ترتیب می توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته است

ولی ذکر این نکته ضروری است که شیوه معماری ، محل و منطقه ، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد اینگونه بناها داشته است شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها از روزگار کهن تا به امروز دگرگونی بسیار نیافته و معمولا سبک بنای آنها همان ایجاد باره بند ها و اطاقهایی است.که پیرامون حیاط محصور،ساخته‎می‎شده‎است.و لی‎درطرح‎و خصوصیات هر کدام ویژگی هائی بچشم می خورد . چنانکه انواع ساباط ساده تا کاروانسراهای بزرگ با طرحهای جالب معماری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره های آن برجهانی قرار گرفته بطوریکه دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سر دری است که گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه ای ساخته اند . در کاروانسراها اطاق های مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته میشده و پشت آنها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل ها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز می شده است.
در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع گردید و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی ، مدور – هشت ضلعی و کویری بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث گردید و. در دوره های زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها بشیوه گذشته ادامه پیدا کرد . از نظر طرح و نقشه کاروانسراها ی بشیوه گذشته ادامه پیدا کرد . از نظر طرح و نقشه کاروانسراهای دوره یاد شده عموما از نوع چهار ایوانی بوده و از لحاظ مصالح ساختمانی نیز بر خلاف دوره متقدم که از که آجر و سنگ بوده اغلب از خشت استفاده شده است . همچنین بسیاری از کاروانسراهای دوره صفوی در عهد قاجاریه در طول 25 قرن کاروانسراها در ایران در مکان های دور افتاده مأوی و مسکن موقتی برای کاروانیان بوده ولی امروزه مهمانخانه و هتل جای کاروانسراها را گرفته است .
آثاری که از کاروانسراهای کهن بدست آمده نشان می دهد که اطاق هائی برای نگهبانان ، کاروانسرا دار یا مامورین ساخته می شده است . ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند . در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا نیز معمولا اطاق هائی برای پاسداران و کاروانسرا دارساخته می شده است.
معمولا هر کاروانسرا دارای چاه آب و آب انباری است که گاهی در وسط کاروانسرا در زمانی خارج از محوطه جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته شده است.آب انبارها از نظر معماری به اشکال مختلف ساخته می‎شدند بعضی دارای شکل مستطیل باسقف ساده و بعضی مواقع در خارج کاروانسرا و بعضی مواقع در خارج کاروانسرا ساخته می شدند مثلا آب انبارهای کاروانسرا های خلیج فارس همه بیرون از بنا قرار دارند . درحالیکه در مناطق مرکزی عموما در داخل کاروانسراها برای رفع نیازمندیها مسافرین ، حتی نانوائی ، قصابی، آسیاب ، نماز گاه و یک سری دکان جهت خرید فروش کالاهای کاروانی وجود داشت.
برای مثال می توان از کاروانسرای دیر گلچین در جنوب تهران در حاشیه کویر-وکاروانسرای‎مهیار واقع در جاده اصفهان شیراز نامبرد .
کاروانسراهای حاشیه کویر نواحی مرکزی ایران درای بادگیر است که فصل تابستان هوای خنک را به اطاقهای کاروانسرا می رساند.
بادگیرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودی روی ایوانها ساخته می شده اند ، مانند رباط زین الدین در جاده یزد – کرمان و کاروالنسرای جوکار در نزدیکی طبس .
در بسیاری از کاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد بخاری دیواری یا مکانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است محل بخاری های دیواری یا در اطاق ها ساخته می شده یا در محل های سر پوشیده . بیرون اطاق ها و همچنین بخاری های مرتفعی در اصطبل ها برای گرم شدن حیوانات ایجاد می شده است که جای آن اغلب در پشت دیوار اطاق های مسکونی مسافرین بوده است . در کاروانسراهای نوع کوهستانی اهمیت بخاری به حدی بوده که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب کرده‎اند .
آبریز گاهها معمولا در گوشه حیاط کاروانسرا و در زیر یا داخل برجها ساخته می شده است .
مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته . در بعضی موارد سنگ ها کاملا استادانه تراش داده می شده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگهای نتراشیده استفاده می کردند . در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر پی بنا را می ساخته اند . نمای خارجی و داخلی عموما از آجر بوده است. در برخی از کاروانسرا ها از خشت و یا بلوک های خشتی استفاده می شده است .
سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیب دار است. بام ها اکثرا مسطح و باشیب کم ساخته شده اند و در قسمت هائی که اطاق های بزرگ دارند سقف ها شکل قوسی دارند .
آب باران بوسیله ناودانها ئی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته می‎شد به بیرون از کاروانسرا هدایت می گردید ولی دربعضی‎از کارونسراها نیز ناودانهائی که در دیوار های حیاط داخلی کار گذشته شده مشاهده شده است . تمامی درها و پنجره ها و تو رفتگی دیوارهای حیاط و اطاقهاو ایوانها در زمان صفویه با سقف هلالی ساخته شده اند بسیاری از کاروانسراها همانند بناهای مذهبی همدوره خود دارای تزئینات معماری مانند : آجر کاری – کاشیکاری – گچ بری و سنگ کاری می باشد . تزئینات عموما در نمای خارجی کاروانسراها در قسمت دروازه ورودی ، طاقنما ها و ایوانها بکار می رفته است . از کاروانسرا هائیکه دارای تزئینات جالب توجهی می باشند . می توان رباط شرف – رباط چاهه ، مهیار ، رباط پسنج و کاروانسرای گذر نام برد .
از نظر معماری کاروانسراهای ایران متنوع بوده معماران ایران از طرح ها و نقشه های گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده کردند .
تنوع طرح و نقشه های کاروانسرا های ایران ایجاب می نماید که این کاروانسراها برگروه های مختلف تقسیم گردند و خصوصیات و ویژگی های هر گروه جداگانه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد .
آرتور ابهام پوپ معتقد است که :
«احداث و ایجاد کاروانسراها در ایران پیروزی بزرگ معماری ایران است و در هیچ جای دنیا کاربرد و ویژگی های خاص معماری آن را نمی توان دید ».
مطالعاتی که توسط ماکسییم سیرو درباره طبقه بندی کاروانسراهای ایران در دوره صفوی و بعد از آن انجام گردیده و تقسیم این بناها به دو گروه کاروانسراهای کوهستانی و کاروانسراهای حیاط دار دشت کافی برای شناخت همه کاروانسراهای ایران نیست.از آنجایی که احداث کاروانسراهای ایران به دلایل گوناگون شکل و گسترش یافته شایسته است تمامی دلایل آن از شرایط آب و هوائی ، تا شیوه معماری منطقه ای مورد بررسی قرار گیرد.
در درجه اول کاروانسراهای ایران را می توان به گروهای ذیل تقسیم بندی نمود:
الف) کاروانسراهای کاملا پوشیده منطقه کوهستانی .
ب) کاروانسراهای کرانه های پست خلیج فارس .
ج) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران .
گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسیم بندی می شوند:
از نظر معماری با اینکه طی قرنها پیشرفت هائی از لحاظ فرم بنا در ساختمان کاروانسراها بوجود آمده و علی رغم شباهت زیادی که بین بنا های هر گروه دیده می شود . ولی در جزئیات هر یک ویژگی هائی به چشم می‎خورد که از نظر تنوع حیرت آور است .